بذر قارچ برای تکثیر قارچ

مانند تمام گیاهان برای تکثیر قارچ نیز بذر وجود دارد.بذر یا اسپان قارچ در واقع ریسه یا میسلیوم رشد یافته بر روی دانه غلات است که در فرایندی پیچیده در آزمایشگاه های تولید بذر قارچ در ایران و سایر کشورهای دنیا تولید و جهت اختلاط با بستر رویش به واحدهای تولید قارچ عرضه می شود.

در سال 1930 میلادی سیندن بذر دانه ای قارچ (بذر قارچ) را که امروزه مصرف عام داردبرای اولین بار ابداع کرد و تحولی عظیم در تکنیک مایه زنی قارچ بوجود آورد.

بستر بذر قارچ

دانه غلات حامل بسیار مناسبی است. پوست سفتی دارد و در زیر پوست قسمت آلورن پروتئین داردو مواد نشاسته ای قرار دارد.بعلاوه می تواند از طریق آماس مقدار زیادی آب جذب کند.از آنجاییکه قارچ نمی تواند نشاسته را مورد استفاده قرار دهد؛ بنابراین دانه مقاوم و ثابت باقی می ماند و نگهداری بذر قارچ دانه ای برای مدت طولانی امکان پذیر است.

انواع بذر قارچ

اساسا روشهای تهیه مایه قارچ(بذر قارچ) امروزی ؛کشت بر روی دانه غلات و یا کشت مایع است؛ البته در دهه 1960 میلادی از پرلیت بعنوان ماده حامل غیر فعال استفاده شد که در مورد باکتری نتایج خوبی داشت اما برای پرورش و نگهداری بذر قارچ نتوانست جایگزین مناسبی نسبت به دانه غلات باشد.

 

 

کشت مایع نیز اگر چه به فضای کمتری نیاز دارد و روش کار راحتتراست اما نیازمند تجهیزات گران قیمتی است و متاسفانه هنوز در ایران بومی سازی نشده و انتقال آن از واحد بذر به واحد کمپوست سازی در مقیاس بالا احتمال آلودگی را دارد؛به همین دلایل هنوز به مرحله تولید انبوه نرسیده است.با این حال چند واحد تولیدی بذر قارچ از کشت مایع در بخشی از فرایند تولید بذر قارچ استفاده می کنند.

انواع بستر بذر در جهان

در اروپا نیز  دربرخی از قارچ ها سرنگ حاوی 10 سی سی بذر مایع قابل فروش و عرضه است؛اما در ایران هنوز به این فن آوری دست یابی نشده.

در برخی کشورها مثل چین و کره ،دانه غلات به عنوان غذا از اهمیت ویژه ای در تغذیه برخوردار است ؛به همین سبب از بسترخاک اره یا سایر ضایعات کشاورزی به عنوان ماده حامل در بذر قارچ استفاده می شود،ولی در حال حاضر در ایران و بسیاری از کشورهای اروپا از دانه غلات برای تهیه بذر قارچ استفاده می شود.

در ایران از گندم بعنوان بستر کشت بذر استفاده می شود در حالیکه در اروپابذر قارچ بر روی دانه چاودار پرورش می یابد.به هر حال جو،ارزن،ذرت و حتی حبوبات می توانند حامل ریسه قارچ باشند.

تهیه بذر قارچ

مشخصات آزمایشگاه تولید بذر قارچ

علت عمده شکست پرورش دهندگان بذر قارچ ،عدم صرف وقت کافی به منظور احداث آزمایشگاه استریل است.کاری که چندان هم وقت و انرژی نمی بردبلکه با در دست داشتن طرحی جامع می توان به راحتی چنین واحدی را ساخت.

اولین قدم تعیین ظرفیت تولید آزمایشگاه در سال است.بر اساس ظرفیت تولید روزانه شما می توانید مساحت زمین مورد نیاز خود را تعیین کنید.بهتر است ساختمان آزمایشگاه بذر،سوله ای بزرگ باشد.اتاقهای انکوباسیون (نگهداری بذر)باید طوری ساخته شود که کمترین تبادل دمایی را با محیط بیرون داشته باشد. اتاق انکوباسیون بذر پنجره ندارد و بهتر است از جنس سنگ،سرامیک یا ساندویچ پنل باشد.

 

در اتاقهای نگهداری بذر فشار هوای مثبت حاکم است و همین امر سبب کاهش سطح آلودگی های محیط می شود.

قفسه های نگهداری بذر بسته به شرایط و سلیقه تولید کننده بذر متفاوت است.

 ریسه قارچ نسبت به نور بی تفاوت است.

بهتر است تا حد امکان رطوبت اتاق نگهداری بذر پایین باشدچون افزایش رطوبت محیط خود سبب حمله کپک های رقیب می شود وبه واحد خسارت می زند.

در تولیدبذر قارچ پس از ساخت آزمایشگاه نوبت به تجهیز وسایل آن می رسد.

وسایل مورد نیاز در آزمایشگاه تولید بذر قارچ

اتوکلاو: دستگاهی مشابه زودپزهای خانگی اما بسیار بزرگتر که تحت فشار و بخار عمل استریل کردن را انجام می دهد.اتوکلاو ها یابرقی هستند و یا گازی.در آزمایشگاه هایی که دیگ بخار دارنداتوکلاو به دیگ وصل می شود.

لامینارایر فلو: دستگاهی است مشابه هود در منازل که با مکش هوا محیط زیر لامینار را تمیز نگه می دارد.

قفسه نگهداری بذر :معمولا قفسه ها از جنس فلز است که رنگ می خورد و درواحدهای تولید بذر به اشکال و اندازه های متفاوت تولید می شود.

دیگ پخت: مشابه آنچه در نذریها برای پخت برنج استفاده می شود؛برای پخت گندم بذر قارچ نیز مصرف می شود.

چراغ الکلی،چاقوی آگار،پلیت،لوله آزمایش،الکل،کاغذ تورنسل ،پنبه و لوله پولیکااز دیگر وسایلی است که در آزمایشگاه بذر استقاده می شود.

مواد مورد نیاز تولید بذر قارچ

گندم (که بهتر است دیم باشد)،کربنات کلیسم و سولفات کلسیم ( که به گندم اضافه می شود تا هم چسبندگی بین گندم ها ایجاد نشود و هم پی اچ محیط را خنثی نگه دارد.) ،محیط کشت،آب مقطر،کیسه های پلی پروپیلن مقاوم به حرارت که بیشتر در سایز 20در50 استفاده می شود.

انواع محیط کشت:

الف) محیط کشت سیب زمینی: که در واقع سیب زمینی،قند دکستروز و مخمر است که به نسبت زیر با هم مخلوط میشوند.

عصاره صاف شده 300 گرم خلال شیب زمینی که در یک لیتر آب که برای یک ساعت جوشیده باشد.

10 گرم قند دکستروز.

2 گرم مخمر(اختیاری).

20 گرم آگار –آگار.

ب) محیط کشت بذر- پپتین – مالت:

20 گرم مالت عسلی رنگ.

5 گرم پودر بذر چاودار.

5 گرم پپتین یا نئوپپتین.

2 گرم مخمر(اختیاری ).

20 گرم آگار-آگار

ج) عصاره مالت:

20 گرم مالت عسلی رنگ.

2 گرم مخمر.

20 گرم آگار-آگار.

در تهیه محیط کشت ،رعایت نکات زیر ضروری است:

پی اچ محیط کشت باید تقریبا خنثی باشد.اگر پی اچ محیط خیلی پایین باشد،محیط کشت رقیق می شود و قابل استفاده نیست.پی اچ ،بعد از اتوکلاو کردن تا 4/0% کاهش می یابد.اگر پی اچ بالاتر از 5/7 باشد نیز اکثر قارچها نمی توانند رشد کنند.

ضدعفونی محیط کشت

 بهتر است پس از اختلاط کامل محیط کشت با آگار در ارلن ،درب ارلن را پنبه گذاری کنید و آن را برای مدت 30 دقیقه در اتوکلاو ضدعفونی کنید.حجم محیط کشت درون ارلن نباید از 3/2 حجم کل ظرف بیشتر باشد.

روش استریل کردن محیط کشت

محیط کشت آماده شده را در ارلن ریخته و بعد از پنبه گذاری در دمای 121 درجه سانتی گراد و فشار 1.2 اتمسفر به مدت 25 دقیقه استریل می کنیم.اگر دما از 121 درجه سانتی گراد بیشتر باشد،نشاسته موجود در محیط کشت شکسته می شود.در نتیجه حرکت ریسه قارچ بر روی چنین محیطی به کندی و نا منظم است.

روش انتقال از ارلن به پلیت

محیط کشت استریل زیر لامینار ایر فلو به پلیت منتقل می شود.پلیت یا بشقاب درب دار در انواع پلاستیکی و شیشه ای در بازار تجهیزات آزمایشگاهی به فروش می رسد.پلیت های پلاستیکی استریل و یک بار مصرف است ؛اما پلیت های شیشه ای از جنس پیرکس ،چند بار مصرف و غیر استریل است.هر واحد تولید بذر قارچ بسته به شرایط خود از پلیت های شیشه ای یا پلاستیکی استفاده می کند.

از آنجاییکه در تمام محیطهای کشت جامدآگار وجود دارد.در دمای محیط پس از چند ساعت از حالت مایع به جامد تبدیل می شود.

آگار پودری سفید رنگ است که هم شرکت های داخلی تولید و هم از خارج وارد می شود.آگار از نوعی جلبک دریایی تهیه می شود که ارزش غذایی نداردو فقط سبب سفت شدن مایعات می شود.

روش انتقال ریسه به پلیت

یک تولید کننده بذر قارچ ،سویه مادری را معمولا از کلکسیونرهای خارجی خریداری می کند ویا از کشت بافت قارچهای بومی ایران تهیه کرده است. به هر حال تکنسین آزمایشگاه تکه ای از آن را به مرکز پلیت حاوی محیط کشت انتقال می دهد. پس از اتمام کار، بر روی پلیت های تلقیح شده نام و تاریخ نوشته می شود و دورآن را با پارافیلم می بندند تا ریسک آلودگی ثانویه را تا حد امکان کاهش دهند.معمولا 7 تا 20 روز بسته به نوع قارچ طول می کشد تا ریسه قارچ یک پلیت 8 سانتی متری را کاملا پر کند.

بهتر است پلیتها درون انکوباتور با دما ی25 درجه سانتی گراد باشند.

لازم به ذکر است که بگویم همان طور که قارچهای مختلف شکل های متفاوتی دارند؛حرکت ریسه آنها بر روی پلیت نیز متفاوت است.

در ایران از گندم برای تولید بذر قارچ استفاده می شود.بهتر است گندم دیم،یکدست و سالم باشد.

روش پخت گندم

گندم را در دیگ پخت می ریزندو پس از شستشو با آب ،دیگ در معرض حرارت قرار می گیرد تا گندم پخته شود.

مقدار پخت گندم باید به حدی باشد که با فشار ملایم بین انگشت شصت واشاره له شوداما در طی پخت نترکد.

مهارت زیادی می خواهد که یک تولید کننده بذر قارچ بداند درچه حدی باید گندم بپزدکه نه خام باشد و نه له.

به هر حال گندم پخته شده را با سولفات کلسیم و کربنات کلسیم خوب مخلوط می کنندو سپس در کیسه های پلی پروپیلن مقاوم به حرارت ریخته می شود.

ابعاد کیسه های مخصوص بذر قارچ معمولا 20 در 50سانتی متری است و چون نازک می باشد و ممکن است در اتوکلاو پاره شود،قبل از ریختن گندم بهتر است دولایه شود.

کیسه های پر شده لوله گذاری می شود و بر روی آنها پنبه می گذارند.

چنین کیسه ای آماده اتوکلاو شدن است.بهتر است 3/2 ظرفیت اتوکلاو را کیسه بچینیم تا استریل به درستی انجام شود.

نکته: لوله پلیکا مورد استفاده در تولید بذر قارچ شماره 3 یا 4 است که کاملا به اندازه 5/1 تا 2 سانتی متری بریده می شود.

هدف ازپنبه گذاری بر روی کیسه های بذر قارچ چند مورد است:

کمک به عمل استریل کردن گندم در اتوکلاو

جلوگیری از ورود آلودگی از بیرون به داخل کیسه

ایجاد تهویه برای رشد ریسه درون کیسه ی بذر

در حال حاضر کیسه های فیلتر دار مشابه انواع اروپایی نیز در ایران تولید می شود.این کیسه ها بزرگنر و معمولا 4 کیلوگرم گندم درخود جای می دهند.کیسه های فیلتر دار بعد از پر شدن باید دوخت و یا چسب زده شوند تا در زمان سرد شدن آلوده نشوند.

پس از مایه زنی کیسه های بذر قارچ به اتاق انکوباسیون منتقل می شوند و برای مدت 7 تا 18 روز ( بسته به نوع قارچ) در آنجا می مانند.

مشخصات اتاق انکوباسیون

اتاقی بدون پنجره،دارای فشار هوای مثبت و دمای 20 تا 23 درجه سانتی گراد.بهتر است اتاق انکوباسیون به راهرویی باز شود که آلودگی فضای بیرون به راحتی به این اتاق وارد نشود.

در صورتیکه استریل کردن گندم دقیق انجام نشود و یا در زمان مایه زنی اصول بهداشتی رعایت نشود،بذر قارچ درحین انکوباسیون به انواع کپک ها یا باکتری آلوده می گردد.

انواع آلودگی بذر قارچ

اگر بذر قارچ بوی تند ترشیدگی بدهد و ریسه قارچ بر روی دانه های گندم حرکت مناسبی نداشته باشددال بر حمله باکتری ها به بذر قارچ است؛ معمولااگر دما،فشار یا زمان اتوکلاو مناسب نباشد باکتری به بذر حمله می کند.

اگر لکه پودری به رنگ های سبز،قهوه ای ،سیاه یا صورتی روی بذر قارچ مشاهده شود دال بر حمله کپک های رقیب به بذر قارچ است که معمولا از هوای آلوده محیط، وارد کیسه های بذر شده و یا از استوک آلوده به بذر منتقل می شود.

استفاده از لامپ اولتراویولت درآزمایشگاه تولید بذر قارچ مرسوم است.اشعه ماوراء بنفش نوری آبی رنگ است که سبب گندزدایی تمام موجودات میکروسکوپی محیط می شود. از لامپ فرابنفش در اتاق بسته استفاده می شود،اما باید احتیاط شود که در زمان استفاده تکنسین آزمایشگاه در آنجا حضور نداشته باشد چون سبب سوزش و آسیب جدی به چشم و پوست می شود و در دراز مدت سبب سرطان پوست می گردد.در نور آفتاب نیز همین اشعه وجود دارد که هم سبب ضدعفونی می گردد و هم سبب مشکلات پوستی می شود.

انکوباسیون بذر قارچ

به هر حال بذر قارچ تلقیح شده در اتاق انکوباسیون نگهداری می شود تا دانه های زرد رنگ گندم با ریسه قارچ آغشته شود و ریسه تمام دانه های گندم را فرا بگیرد.بذر قارچ دکمه ای در روزهای 7 و 12 پس از تلقیح تکان داده می شود یا اصطلاحا بر می خورد.بذر رسیده قارچ دکمه ای معمولا 16 الی 18 روز در اتاق انکوباسیون می ماند. چنین بذری کاملا سفید رنگ،دانه دانه و بوی قارچ دکمه ای را می دهد.

بذر قارچ صدفی معمولا 7 الی 10 روز پس از تلقیح آماده ارسال و عرضه به بازار است .بذر قارچ صدفی رسیده کاملا سفید رنگ و سفت است به طوریکه با زدن دست بر روی کیسه صدای طبل تو خالی می دهد.

بذر هر نوع قارچی بوی آن قارچ را می دهد که خود یکی از راه های شناسایی بذر سالم است.

جهش ژنتیکی بذر قارچ

یک تولید کننده بذر قارچ باید هوشیار باشد تا سویه ای که با آن کار می کند،دچار فساد ژنتیکی یا جهش نشود.مهمترین عارضه پدیده هایی از این قبیل ،ظهور میسلیوم هایی عقیم یا کاهش ظهور تعداد سر سنجاقی ها و بد شکل شدن فرم کلاهک و ساقه در مرحله زایشی است که ضرر جبران ناپذیری را در کشت انبوه به بار می آورد.

یکی از مواردی که سبب بروز چنین عارضه هایی می شود تغییر شرایط محیطی،کاهش کیفیت بستر کشت،پاساژهای مکرر سویه مادری واستفاده بیش از حد از فرمالین در واحد تولید بذر قارچ است.